كاتێك دەمانهەوێت بە ڕیشەی چەمكی ئازادی‌دا بڕۆینە خوارەوە، پێویستە سەرنج بدەینە پێكهاتە و بونیادی كۆمەڵایەتی و فیكری و كولتووری كۆمەڵگا. دەبێ بزانین لە چ كۆمەڵگایەكدا دەمانەوێت ئەو چەمكە لێك بدەینەوە و بزانین ئەو بونیاد و دەزگایانەی كە چەمك بەرهەم دەهێنن، لە چ ڕێباز و ئایدیولۆژیایەكەوە تێراو دەبن و چ پێناسەیەك لە مرۆڤ ئەدەن بە دەستەوە. لە دیدی ئەو كۆمەڵگایەدا مرۆڤ چۆن بوونەوەرێكە؟ ئایا ئینسان وەك بوونەوەرێكی سەربەست و مەزن و خاوەن ئیرادەی ئازاد لە ئەژماردێت یا هەبوونێكی بچووك و سووكایەتی ئامێزی هەیە؟ …

رەهەندەكانی ئازادی‌ و فانتازیای

پەرەسەندن لە كوردستان*

ئەحمەد شەبانی

پێشەكی

“ئازادی” ئەو چەمكە پیرۆزەیە كە بە درێژایی زەمەن، مرۆڤ هەوڵی داوە بە دەستی بێنێ تاكوو خۆی لە جەغزی هەر چەشنە كۆیلەیەتییەك ڕزگار بكات. لەم ڕێگە سەخت و دژوارەدا، تەنیا ئاسەوارێك كە تەعبیر لەم هەوڵە دەكات، تیاچوون و كوژران و داڕمان ودابڕانی مروڤانێكی بێ پایانە كە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، بوونەتە قوربانی لەبەردەم قەسابان و جەللادانی ئەم وشە پیرۆزەدا. ئازادی بریتیە لەو پێناسەی كە كۆمەڵگا (بە نوخبەو جەماوەرەكەی)لە مرۆڤ وحوكمەت و ڕابردو و ئایندە و پەرەسەندوویی دەیكات. پێناسەی ئازادی، ئەو چەمكەیە كە لە كەشی كولتووری و فیكری كۆمەڵگاكاندا، دیتە ئاراوە.

كاتێك دەمانهەوێت بە ڕیشەی چەمكی ئازادی‌دا بڕۆینە خوارەوە، پێویستە سەرنج بدەینە پێكهاتە و بونیادی كۆمەڵایەتی و فیكری و كولتووری كۆمەڵگا. دەبێ بزانین لە چ كۆمەڵگایەكدا دەمانەوێت ئەو چەمكە لێك بدەینەوە و بزانین ئەو بونیاد و دەزگایانەی كە چەمك بەرهەم دەهێنن، لە چ ڕێباز و ئایدیولۆژیایەكەوە تێراو دەبن و چ پێناسەیەك لە مرۆڤ ئەدەن بە دەستەوە. لە دیدی ئەو كۆمەڵگایەدا مرۆڤ چۆن بوونەوەرێكە؟ ئایا ئینسان وەك بوونەوەرێكی سەربەست و مەزن و خاوەن ئیرادەی ئازاد لە ئەژماردێت یا هەبوونێكی بچووك و سووكایەتی ئامێزی هەیە؟ كە دەڵێین پێناسەی “ئازادی” لە كۆمەڵگادا بەستراوە بەو پێناسەی كە ئەو كۆمەڵگایە لە حوكمەت ئەیكات، مەبەستمان ئەوەیە بزانین دەسەڵاتداران بە پێی چ میكانیسم و پێودانگێك دەچنە سەر تەختی دەسەڵات و ئایا شەرعییەتی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەكەن بە داردەستێك بۆ پێشێلكردن‌ و لە بەندهاویشتن و بەرتەسككردنەوەی ئازادی؟ ئایا جەماوەر، تا چ ڕادەیەك لە گەڵ تاقمی دەسەڵاتدار هەست بە نزیكایەتی و متمانە ئەكەن و تێڕوانینەكانیان لە ڕواوروویی وپاشەملدا، وەك یەك دێتەوە؟

ڕابردووی كۆمەڵگا، یەكێكی ترە لەو پێودانگانەی كە كۆمەڵگایەك بۆ نرخاندنی ئازادی، دەبێ ئاوڕی لێبداتەوە. كە كۆمەڵگا هەڵدەستێ بە پێناسەی ئازادی، دەبێ تێڕوانینێكی بوێرانەی هەبێت لە ڕابردووی خۆی تاكوو بزانێ ئەو كۆسپ و تەگەرانەی لە بەرامبەر پڕۆسەی بەئازادبونیدا، لەمپەریان دروست كردووە، كامانەن؛ نەكا جارێكی تر مەحكووم بێت بە دوبارەكردنەوەیان! ئینجا لەداهاتو بڕوانێ‌ و پلان ‌و نەخشەی بۆ بكێشێ كە چۆن بە كەمترین خەرج و بەرجەوە دەستی بگاتە ئازادی. ئەم لەنگەرگرتنانە، كۆپلەیەك بوو لەو كەشوهەوایەی كە لە كۆمەڵگایەكدا پێك دێت تاكوو بەو پێیە پێناسەی ئازادی بكرێت. لێرەدا ئەو ڕەهەندانەی كە  ئازادی، بۆ كۆمەڵگایەك بەرهەم ئەهێنن تاكوو لە سایەی ئەم ڕەوتەدا، پەرەسەندن، سەقامگیرببێت دەكەونە بەرباس. پێویستە ئەمەش بڵێم كە هەوڵم داوە, كەمتاكورتێك ئەم رەهەندانە لە هەندێ لە واقیعەكانی كۆمەڵگای كوردی بقۆزمەوە.

1)هیوایەت بە ژیان

ئەم ڕەهەندە دوو توێی لێئەبێتەوە. یەكەم؛ ژیان بە مانای زیندەگی كردن و ژین بەسەربردن. دووهەم, ژیان بە مانای هەرمان، واتە مانەوەی هەمیشەیی ‌و قەت نەمردن. ئەم توێیەی ژیان، قەت بەدی نایەت و مرۆڤ تاكاتی مردنی هەر پێوەی ئەتلێتەوە. بەڵام توێی یەكەم، واتە  ژیان«، شتێكی مرۆییە و دەبێ ڕاڤەی لەسەربكرێت. بابزانین چۆن هیوایەت بەژیان، ڕەهەندێكە بۆ چەسپاندنی ئازادی لە كۆمەڵگادا و ئەم ڕەهەندە چۆن ڕەوتی پەرەسەندن ئاسان ئەكاتەوە؟ هیوایەت بە دەوامەی ژیان، ئاواتێكە لە بەرامبەر ناهومێدی و بێهیوایی مرۆڤ بە ژین، مانا پەیدا دەكرێتەوە. كۆمەڵگایەك كە هیوادارە بە ژیان ،دەركی زەمەن ئەكات بە چركەساتەكانییەوە و هەمیشە هەستیارییەكی چالاكی تیا بەدی ئەكرێت بۆ ئەوەی نەهێڵێ كەمترین چركە ساتەكانی تەمەنی لە دەست دەرچێت. ئەم هەستیارییە شتێكی نوێیەو تایبەتە بە كۆمەڵگا ئینسانیەكان. لەو زێدانەی كە هێشتا پڕۆسەی بەكۆمەڵگابوون تێیدا نەهاتۆتە كایەوە و مرۆڤەكانی وەك جڤاتی ئینسانی (رَەشەگەل) پێكەوە هەڵسوكەوت ئەكەن، دەركی زەمەن‌ و كات، باسی لێناكرێ و هیوایەت بەژیان لە ئاستی ڕمەكی خۆیدا دەمێنێتەوە. مرۆڤ ئەوكاتە هیوای بەژیان ئەچێتە سەرەوە كە بزانێ هەرساتێك لە تەمەنی دەتوانێ تیشك بهاوێژێتە سووچێكی تاریكی ژیانی تاكوو لەم ڕێگەوە، بەختیاریی بە هەمووان پێشكەش بكات. بیركردنەوە لەداهاتو ، ڕەگەزێكە‌ مرۆڤ دەتوانێ هیوایەتی رووەوچاكبوونی شتەكانی پێ‌دەستەبەربكات. پلانڕێژی بۆداهاتوو، پێویستی بە جووڵە و هەنگاونانە. مرۆڤی بێ‌جووڵە، لە ئاوێك دەچێ كە ڕێگە بە هیچ ڕێچكەیەك نابات و سەرەنجام دەبێتە زەلكاوێك وبۆگەن دەكاو لەناو دەچێ. رێژەی هیوایەت بەژیان لە كۆمەڵگایەكدا دەچێتە سەرەوە كە جەماوەر بەگشتی حەز بە گەشەی كۆمەڵگا بكەن و توانایی ولێهاتوییەكانی مرۆڤ ڕێزی لێبگیرێ وبۆ گەشانەوەی ئەم توانستانە هەوڵی هەمەلایەنە بدرێت. كۆمەڵگا دەبێ بۆ مرۆڤ وەك »كەسایەتییەك« ڕێز دابنێت تاكوو ئەویش ببێتە ئینسانێكی كارامەو لێهاتوییەكانی خۆی بخاتە خزمەت بەختیاری و ئازادی هەمووانەوە.

لە كەشوهەوایەكی كەلتووری ومەعریفی كۆمەڵگادا كە ڕۆحیانەت و كەسایەتی وئارمانج و ئاواتەكانی مرۆڤ ڕچاو ناكرێت، بێگومان خەمساردی‌ و بێ‌مشووری باڵ ئەكێشێ بە سەر دیاردەكانا. ئەمەش وێنایەكە لە زۆرینەی وڵاتانی دواكەوتوو. كوردستانیش وەك پارچەیەك لە وڵاتێكی دواكەوتوو، هەموو ئەم كەموكووڕییانەو بگرە زیاتریشی هەیەو ئەگەر بۆ هەندێ لە ناوچەكانی تری ئەم وڵاتە، ئەم نوقسان و كەمایەسیانە كاڵ‌ و بێڕەنگ بێت، ئەوا بۆ كۆمەڵگای كوردی خەست و خوڕترە. لای مرۆڤی كورد، چۆن هیوایەت بە ژیان بەرجەستەئەبێت و مانا پەیدا ئەكات؟لە غیابی ئەو هۆكارانەی كە بە گشتی ئاماژەی پێدرا، مرۆڤی كورد خۆی بە كام خایلەوە سەرقاڵ بكات، تاكوو پلەی هیوایەت بە ژیان، پلەیەكی پەسندكراو بێت؟

ڕەنگە تاكە ڕەگەزی پاڵنەر بە ئینسانی كوردەوە ئەمەبێت كە دەبێ بۆ گەیشتن بە سەربەستی، هیوایەتی خۆی بە ژیان بباتە سەرەوە. ئەم هیوایەتە ئەگەرچی لە بەهرە ماددی و مەعنەوییەكانی مرۆڤی چاخی “پەرەسەندن” بێ بەهرەیە ( یا زۆر كەم بەهرەیە)، بەڵام گەیشتن بە كەشوهەوایەكی ئازاد كە مرۆڤی كوردیش تێیدا هەوای ئازادی هەڵمژێ، ئەبێتە ئەو فانتازیایەی كە لێكدانەوەكەی پڕە لە توخمی بەزەیی و گەلێك تەمومژاوییە. پێكهێنانی ئەم كەشە بۆ وڵاتانی دراوسێی كوردستان، چەندە دژوازو ئەستەمە ، بۆ كوردستانی‌بندەست، دەیان ئەوەندە. لەم ڕووەوە، ڕێژەی پەرەسەندوویی كۆمەڵگای كوردی، وەك فەكتەرێكی بەهێز، گرێدراوی ئەو كەشە ئازاد و دیموكراتیەیە كە كورد بكرێ وەك شارۆمەندێك سەیری بكرێ و لە هەموو ئەو ڕێگرە ڕاسیستییانە بەدووربێت.

2)پێوەندی نوخبە،دەوڵەت و جەماوەر

ڕەهەندێكی تر كە بۆمان دەرئەخات كۆمەڵگایەك چەندە لە ئازادی بەهرەوەرە، ئەمەیە كە بزانین پێوەندی نێوان خەڵك و حوكمەت و نوخبە چۆن سازدراوە؟ بە واتایەكی تر سێكوچكەی ئەم سێ لایەنە سەرەكییە، چۆن كیشراوەتەوە؟ پێویستە بزانین جەماوەر لەگەڵ سیستەمی حوكمەت لە لایەكەوەو لە لایەكی ترەوە لەگەڵ نوخبەكانی خۆی،چۆن رەفتار دەكات؟ لە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێهەمدا بە گشتی خەڵك بە چاوێكی گوماناوییەوە دەڕواننە دامودەزگا حوكومییەكانەوە و ئەم حوكمەتانە لەدیدی خەڵكەوە بە بێگانە و ناشەرعی دەژمیردرێن. لە هەندێ لەم وڵاتانەدا تەنانەت خەڵك بە گشتی ناوی ڕێبەر و سەرۆك حوكمەتەكانی خۆیان نازانن. ئەگەریش جارجار ئەم ناوانە بێتە سەر زاریان، ئاوێتەیە لەگەڵ ڕق و كین وقێزەونیدا. لە بەرئەوەی ئەو شەرعییەتە كە پێكهێنەری ئەم بنیاتە حوكومییەیە، لە بنچینەیەكی ڕاستەقینەی كۆمەڵایەتی بەهرەوەر نییە. لە نێوان خەڵك و تاقمی دەسەڵاتداردا، ئەرخەیانی ومتمانەیەك ئەگەر ببێت بە شێوەیەكی كارتۆنییە. هەبوونی ئەرخەیانی ڕاستەقینە لەنێوان حۆكمەت وخەڵك و نوخبە، دەبێتە هۆی نزیكایەتی و هاوڕایەتی لە نێوانیان و لە وەها دۆخێكدایە كە چەمكی دەوڵەتە ـــ نەتەوە دێتە گوتاری گوزارە سیاسیەكان و مەملەكەت بە باشی بەڕێوەئەچێ. لە وەها كەشێكدایە كە ڕۆحیانەتی بێغەش و خاوێنی خەڵكانی بێدەسەڵات موتوربە ئەكرێت بە سیستەمی دەوڵەت. لە وڵاتانی جیهانی سێهەمدا،پێناسەكردنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان ئەبێتە گرێ كوێرەیەك كە نە بە دەست ونە بە ددان ناكرێتەوە. لە لایەكی ترەوە ئەوەی كە بەناوی بەرژەوەندی ومەسڵەحەتی میللی ناوبردە دەكرێ، بە بێ ڕچاوكردنی داخوازییە حەقیقییەكانی خەڵكەو پۆلێن‌بەندی واقیعە سیاسی و كۆمەڵایەتی وفەرهەنگییەكان بۆئەوەی دەركەوێ كامیان لە پێشتربن، دەبێتە كێشەیەكی چارەسەرنەكراو. ئەوەیكە خەڵك لە بەرامبەر دەوڵەت و دەسەڵاتدا هەست بە ئارامی بكەن، كاتێك ڕووئەدا كە حوكمەت خەڵكی بەلاوە مەبەست بێت ‌و پشت بەوانەوە ببەستێت وەك لەوەی بە دارودەستە ئیداری‌ و دەوڵەتیەكانیەوە خۆی ڕاوەشێنێت.

بە هۆی نەبوونی ئەم فاكتەرانەیە كە چەمكی دەوڵەتە نەتەوە بیچم نابەستێ‌ و دەوڵەت لەبری ئەوەی نوێنەری واقیعی خەڵك بێت، هەر لەجەغزی بەتاڵی خۆیدا خول ئەخواو دەوڵەتی “حوكمەت” ئەمێنێتەوە. ئیفلیج بوونی متمانەی نەتەوەیەك بە نیسبەت حوكمەت، لەمپەڕێكە لەسەر رێگای بنەگربوونی ئازادی. ئازادی لە كۆمەڵگادا نایەتە بەرهەم مەگەر بە زەمانەتی پشتئەستووربوونی حوكمەت بە هێز و وزەی خەڵكی ئەو كۆمەڵگایە. لەم ڕووەوە پەرەسەندنی كۆمەڵگا بەبێ ئەم زەمینە و ڕایەخە فیكری ‌و سیاسیانە نایەتە بەرهەم ‌و ئەم ویستە وەك فانتازییایەك دەمێنێتەوە. كێشەی پەرەسەندوویی كوردستان وەك كیانێكی پارچەپارچەكراو، لە گڵۆڵەیەكی ئاڵۆز دەچێت كە جەمسەری كێشە و گرفتەكانی ناپەیدان. قسەكردن لە ” ئازادی” لەشوێنێكدا كە تەنانەت بەناوبردنی وشەی “كورد” زۆركەس هەڵدەبەزن، وەبیر هێنەرەوەی جۆرێكە لە مردن‌ و پاكتاوكردنی ڕەگەزی. لەكەشێكی”ئازاد”دایە كە مرۆڤ دەتوانێ قسە لە هەموو بابەتێك بكات. لە سەرهۆكارەكانی دواكەوتوویی خۆیی‌ و كۆمەڵگاكەی بدوێت. ئەوەیكە هێندێك پێیان وایە “پەرەسەندوویی بە بێ دارایی ‌و تەكنۆلۆژی نایەتە بەرهەم” ناكرێ وەك گوزارەیەكی ڕەها قبووڵ بكرێت, چونكا ڕێگا لە چارەسەری مەسەلەكە ئەگرێت. پەرەسەندوویی تەنیا پەیوەست نییە بە ڕێژەی بەرهەمهێنانی ماددی و تەكنۆلۆژییەوە. بگۆڕی چالاكی ئەم بەستێنە، بەپلەی یەكەم، پەیوەستە بە كولتوور. ئەگەر نیشتمان‌پەروەری‌ و عەشقی گەل بەنیشتمان، ڕێژەیەكی باڵا لە خۆ نەگرێ ‌و لە پێناوی ئەم عەشقەدا كار نەكرێت، ئەوا پەرەسەندوویی، یەكلایەن ‌و ڕووكەشیانە ئەبێت.

هەندێك لە كاربەدەستان ‌و بگرە نوخبەی ئەم دەڤەرە كاتێك لە پەرەسەندوویی كوردستان ئەدوێن‌ و هۆكارەكانی لێكئەدەنەوە، بە زۆری لەسەر زەمینە و ئیمكانە ماددییەكان (بۆ وێنە ڕێگاوبان ‌و پیشەسازی ‌و…)جەخت ئەكەن. بەم پیێە لای ئەمان پەرەسەندوویی تەشكێكی ڕووكاریی و ڕواڵەتی هەیە. كەچی بۆ لایەنە فیكری‌ و زەینییەكانی ئەو كولتوورەی كە بە جەوهەری پەرەسەندن وزە دەبەخشێ، ئاماژە ناكرێ. بۆ وێنە ڕۆڵی بەرجەستە و زۆر گرینگی”ناسنامە”و ئەو دۆخە قەیراناوییەی كە ئەم فاكتەرە سەرەكییە پێكی دەهێنێت‌ لە كێشەی”پەرەسەندنی مرۆڤی كوردی” دا، لای لێناكرێتەوە. نوخبەی كورد هەم بە “نوخبەی فیكری” و هەم بە “نوخبەی ئامێری”یەوە، بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەرەو یەك شوێن هەنگاو دەنێن. نوخبەی ئامێری(وەك نوێنەرانی پەرلەمان وكاربەدەستانی ئیداری) لە بەرئەوەی لە كەشێكی نائازاد و نادیموكراتدا پەروەردە كراوە، لە بەرامبەر باڵادەستی و سەروەری ئەو شوناسەی كە “ناوەند” بانگەشەی بۆدەكات، دۆژدائەمێنێ و شوناسی “خود” بە پێكهاتەیەكی كەمینەیی و بێتوانا ئەبینێ كە لە بەرامبەری “ئەویدی”دا كارێكی لەدەست نایەت. نوخبەی فیكریش ( وەك ئەو نووسەرو ڕاڤەكارانەی كە لەم چەن ساڵەی دواییدا هاتوونە مەیدانی كاری فیكرییەوە) لە بەر ئەوەی نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی دەزگایەك و لەبەرامبەر كێشەو گرفتەكانی كۆمەڵگای خۆیدا بە “پڕوژە” كار بكات، تووشی پەتایەك هاتووە كە هەركەس لە جەغزی خۆیدا دەهێڵتەوە و هەركەس سەری لەناو كۆشی خۆیدا دەبینێتەوە.

پەتاكانی ئەم دوو جۆرە نوخبە و نەبوونی متمانە لەنێوان دەزگای حوكومی‌ و جەماوەر، باری نائاسایی”ئازادی”, وەك فاكتەرێكی سەرەكی بۆ چەسپاندنی پەرەسەندن لە كوردستاندا، دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ڕاهیكردنی ئەم مەسەلە پێویستی بە پەیجووری‌ و توێژینەوە هەیە كە پێویست‌ ئەكا ئاوڕێكی جیددی لێ‌بدرێتەوە.

3) هەڵبژاردنی ئازاد

سێهەمین ڕەهەند لە بازنەی ئازادی و پەرەسەندندا، ئەمەیە كە »خەڵكی كۆمەڵگا لە ئاستە جۆراوجۆرەكانی هەڵبژاردن بەهرەوەربن.”مافی هەڵبژاردن” یەكێكە لەو مافە پیرۆزانەی كە مرۆڤ بە درێژایی مێژوو لەبەردەمیا بووە. مێژووی مرۆ ئەگەر سەخت ‌و گرانبار بووبێت یان ئەگەریش ساناو لەبار، لە هەر دوو حاڵەتەكەدا بە پێی ” هەڵبژاردنی ” خۆی مرۆڤ بووە. ئەگەر خەڵكانی سەر زەوی تووشی نوشست‌ و داڕمان بووبێتن یا خود بەختەوەر و شاناز، دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستەی ئەوان لە بەرامبەر ئەو قۆناغە لە تەمەنیان. ئەگەر كۆمەڵگایەك لە بەرامبەر سەرهەڵدانی دیكتاتۆرییەت‌ و پاشاگەردانی لە وڵاتەكەیاندا خەمساردبووبێتن، ئەوا ئەم خەمساردییە، دەرفەتی چووزەرەكردنی ئەم نەهامەتییە سیاسی ‌و كولتووری‌ و كۆمەڵایەتییە درێژە ئەدا و بەشێوەیەیەكی ناڕاستەوخۆ دۆخێكی گرانباریان بۆ بەدی دەهێنێ. بە پێچەوانەشەوە ئەگەر كۆمەڵگایەك هەموو توخم‌ و ڕەگەزێكی كە بە دژی بەختیاری‌ خۆی، لەناو بردبێت، ئەویش بە دەستی خۆی لە دایكبوون‌ و عومرێكی دووبارەی بە خۆی عەتا كردۆتەوە. لیرەدا مەبەستم ئەوە نییە كە هەموو بگۆڕەكان دابەزێنمە سەر ڕۆڵی ئیرادە و ویستی جەماوەری كۆمەڵگایەكی دیاریكراو بەڵام نكووڵی لێناكرێ كە تاكوو میللەتێك ئاسۆكانی خۆی بۆداهاتوویەكی گەش ‌و ڕووناك دیاری نەكات‌ و خۆی لە ڕووی ئیرادەیەكەوە بڕیار نەدات بۆ هەڵبژاردنێكی پاك، بگۆڕە لاوەكییەكانی‌تر( وەك ڕۆڵی دەوڵەتان‌ و كۆمەڵگاكانی دەوروبەر و ڕۆڵی سەرچاوەسروشتییەكان) هێندە كاریگەرییەكی بەرچاویان نابێت.

یەكێك لەو پەتایانەی كە تووشی وڵاتانی دواكەوتوو بووە، كولتوورێكە بەناوی”ملكەچی‌ و پەیڕەوكردنی كوێرانە” .ئەم كولتوورە كە لە ناو سیستەمی حوكومی ‌و ئیداریدا زۆرتر ڕەنگی داوەتەوە، دەرفەت نادا بە مرۆڤ ــ وەك تاكێك ــ بە خۆی ڕابگا و باری فیكری‌ و زەینی خۆی بهاوروژێنێ. ئەم ئاكارە لە بەردەم پیاچوونەوەی مرۆڤ بە ناخی مەعریفی خۆیدا و هەلاجانی فەلسەفی‌ و فیكری مرۆ بە گشتی، ڕێگرە و ئینسانەكان لە وەها كەشێكدا دەرفەتی دۆزی فەلسەفی‌ و فیكری ناقۆزنەوە. كولتووری “پەیڕەوكردنی كوێرانە” لە بەرامبەر كولتووری “پەرەسەندوویی”دا دێتە كایەوە. چونكا بە پێچەوانەی ئەم كولتوورە، لە كۆمەڵگایەكی پەرەسەندوودا، مرۆڤ بۆی هەیە دەستێوەردانێكی فیكری لە ڕوانگەكانی خۆی بكاو لە تێفكرین و هەڵبژاردندا ئازاد بێ ‌و بە شێوەیەكی هەمەلایەنە گەشە بكات. لە پڕۆسەی ئاڵۆزی هەڵبژاردندا، دانوستانی كۆمەڵایەتی دەبێتە هۆی پێشكەوتنی وشیارانەی كۆمەڵگا. كەواتە پەرەسەندوویی پێویستی بە ئیرادەیەكی گشتییە كە”هەڵبژێرێت”. كۆمەڵگا ئەبێ بە هەموو دەزگا مەدەنی‌ و حوكومیەكانیەوە،”بڕیار” بدات كە گەشە بكات. ئینجا دوای ئەم بڕیارە چارەنوسسازەیە كە دەبێ پێمل بێت بە ” یاساو رێساكانی پەرەسەندن “. بەڵام با لێرەدا هەندێ لەم یاسا و رێسایانە بخەینە‌‌‌‌ بەرچاو:

ئا) تواناییە فیكرییەكانی ئەنجومەنی حوكم.

مێژوو سەلماندویەتی كە بەزۆری بڕیاردان بۆ پەرەسەندن، بڕیارێك بووە لە لایەن تاقمی دەسەڵاتدار یا ئەنجومەنی حوكمەتەوە دراوە. هەرچەند ئەم تاقمە دەسەڵاتدارە مومتاز بێ‌ و لە باری فیكرییەوە لێهاتوو بووبێتن، نەخشەی پەرەسەندن، بڕوا پێكراوتر بووە. بەڵام ئەوەیكە لە وڵاتێكی وەك ئێراندا چەندە ئەم تاقمە شایستە و شیاو بووبێتن، جێی پرسیارە. بەم پێیە یەكێك لە یاساكانی پەرەسەندن دەبەسرێتەوە بەم خاڵەوە كە ئێمە چەندە بەهرەوەربین لە دەستەیەكی حوكومی بەتوانا و ئەم تاقمەش چەندە باری فیكری‌ و زەینی، بە هێزبێت.

ب) سەروەری زانست.

بایەخدان بە زانست لە ئاستێكی بەربڵاودا بە مانای “بە زانستی كردن”ی كۆمەڵگایە. بە زانستی كردنی كۆمەڵگا بە دوا خۆیدا، خوێندنەوە و توێژینەوە و باس و گفتوگۆ و ڕۆحیانەتی زانستیانە بەرهەم ئەهێنێت. كۆمەڵگایەك كە بەزانستی كرابێت، ئیش ‌و كار بە پێی پسپۆرایەتی‌و لێهاتوویی بەڕێوەدەچێ ‌و كار بە كارزان ئەسپێردرێت‌ و هەموو شتێك پێویستی بە بەڵگەهێنانەوەی قایمە.

ئایا لەم وڵاتەدا و لە شوێنێكی وەك كوردستان، چەندە كارەكان سپێردراونەتە دەس كەسانی كارزان ‌و لێهاتوو؟ ئیمڕۆ لە كۆردستان هەندێك نوخبە(بە تایبەت نوخبەی ئامێری كە پێشتر ئاماژەی پێدرا) وەك داواكارییەكی سیاسی، ئەم داخوازییە بەرەوڕووی دەوڵەت ئەكەنەوە و بە تكا و پاڕانەوە داوا ئەكەن كە ئێمەش بەشداركەن لە بازنەی ــ زۆر بەرتەسكی ــ  بەڕێوەبەرایەتی ‌و ئیداریدا و بۆ ئەم داخوازییەش، بەرجەستەتر لە شایستەیی‌ و لێهاتوویی، فاكتەری”كورد” بوون و”سوننی” بوون زەق دەكەنەوە. ئەم لایەنە كە لە بەستێنی “ناسنامەی سیاسی” دا لێك ئەدرێتەوە، زیاتر پەیوەستە بە كێشەیەكی مێژوویی كە هەركام لە دەوڵەتانی ناوەندی لە گەڵ ئەم پارچانەدا بوویانە و لێرەدا لەسەری ناڕۆین. بەڵام هێندەی كە شیاوی باس بێت ئەوەیە كە، دەوڵەتی سەرجەم ئەو وڵاتانەی كە لەگەڵ “كێشەی كورد” بەرەوروو بوون، ئێستاش نەیانتوانیوە بە شێوەیەكی ئینسانی‌ و دیموكراتیانە لە گەڵ ئەم كێشەدا هەڵسوكەوت بكەن‌. بۆیە مەسەلەكە هەمیشە بە كراوەیی دەمێنێتەوە و لەدیدی ئەوانەوە “هەڕەشە” یەك لە ئەژماردێت. لێرەدا ئەم پرسیارە دێنمە ئاراوە كە: ئایا ئەو كەسەی كە “ئاخێوەر” ێكی ساكاری زمانی كوردی بێت یان لە نوێژ كردنا دەستی شۆڕبكاتەوە، مادامێكی خرایە سەر كار و ئیشێكی حوكومی باڵایشی پێ سپێردرا، ئینجا دەكرێ بڵێین، پرەنسیپی بەشداریی سیاسی‌ و ئیداری لە باشترین دۆخدا بەڕێوە دەچێ؟ لەم ڕووەوە زانستی بوون، زەمینە خۆشكەری پەرەسەندنەو مادامێكی دەمانەوێت بەرەو ئەم ڕەوتە بڕۆین دەبێ ئەم بنەڕەتە لە بەرچاو بگرین. ئایا لە شوێنێكی وەك كوردستان، چەندە بنچینەی بەزانستی بوون ئامادەیە؟

پ) ئاسایشی كۆمەڵایەتی‌و تەكوزی

كاری بەڕێوجێ‌كردن‌ و ڕێكوپێك بوون، پەیوەستە بە ئاستی زانستی بوونی كۆمەڵگایەك. پەرەسەندنیش بە بێ كاری بەڕێوجێكردن مومكین نابێت. كە تەكوزی ‌هاتە مەیدانەوە، ئاسایشی كۆمەڵایەتی‌ و هێمنی كۆمەڵگاش دەپارێزرێت.

ت) سیستەمی یاسادانان.

مادامێكی لە كۆمەڵگادا سیستەمێكی یاسایی‌‌ و دەستوورێكی بەڕۆژ هەبێت‌ و خەڵكانی كۆمەڵگا لە بەرامبەر یاسادا خۆیان بە بەرپرس بزانن، زەمینە بۆ ڕۆشتن بەرەو سەقامگیری‌ و سەربەخۆیی ئەو كۆمەڵگا خۆشتر دەبێ.

ج) سیستەمی پەروەردەیی.

پەرەسەندن لە گەڵ سێ ڕەگەزی” مەعریفە” و”مێتۆد” و”داهێنان” پەیوەندی قووڵی هەیە. موتوربە كردنی ئەم سێ ڕەگەزە پێویستی بە سیستەمێكی پەروەردەیی بە هێز و نوێ‌ هەیە. سیستەمی پەروەردەیی لە وڵاتێكی پێشكەوتوودا دوو ئامانجی سەرەكی ئەپێكێت: یەكەم, پەروەردەكردنی كادێری پسپۆڕ و لێهاتوو. دووهەم, داهێنان. ئەم دوو ئامانجە گرینگە لە وڵاتانێكی وەك ئێران بە هۆی ئەوەیكە سیستەمی پەروەردەیی تووشی دوو پەتای “ئایدیۆلۆژیا” و “سیاسەت” بووە، بە ئاسانی ناپێكرێت. ئەم مەسەلە وایكردووە كە پەروەردەی منداڵانی ئێرانی، بە بێ ڕەچاوكردنی جیاوازی ئەتنیكی ‌و كولتووری، بە شێوەیەكی تاك ڕەهەند و تاك فەرهەنگ پیادە بكرێت. ئەم سیستەمە پەروەردەیی‌یە، لە جیهانی نوێ‌ و پەرەسەندوودا، سیستەمێكی ناڕەوایە و بە پاڵپشتێكی مەعریفی بە هێزەوە، ڕەت ئەكرێتەوە. كاتێك منداڵانی كورد، ناچارن‌ و ــ بگرە مەجبوورن ــ لە قوتابخانەكاندا، لە ئاستی زمانی زگماكی خۆیان، گوێ بخەوێنن‌ و دەزگای بەرهەمهێنی چەمكی كوردی قوفڵ بكەن‌ و بە زمانێكی تر كە هەڵگری جیهان‌بینییەكی ترە و بە تەواوی جیاوازە لە زەین‌ و ئەندێشەی ئەوان، بخوێنن وبنووسن, پاشان هەر بەو زمانە ستایشی ئەو سیستەمە بكەن كە بەرەو دوایان دەبات، ئینجا ئاڤراندنی ئینسانی”داهێنەر”و “كادێری لێهاتوو”بەشێك لەو فانتازییایە كە پڕۆسەی پەرەسەندن تووشی گرفت دەكات. ئایا ئەكرێ ئەم ڕەوتە بە پەروەردەكردنێكی گونجاو لە قەڵم بدرێت؟ ئایا بە وەها پەروەردەیەكەوە دەتوانین سەرنموونەی مرۆڤی كوردی بدەین بەدەستەوە تاكوو رەوتی پەرەسەندن ئاسان بكات؟

چ)كولتووری ئابووری.

یەكێك لە خاڵە سەرەكیەكانی پەرەسەندن “كارو بەرهەمهێنان”ە. كاركردن‌ و زەحمەت كێشان لە وڵاتێكدا كە بانگاشەی پەرەسەندن دەكات، ئەبێ ببێتە كولتوور. لێرەشدا مەبەست لە كاركردن ئەوەیە كە بە دواخۆیدا “بەرهەمهێنان” و “ئاڤراندن” بێنێت.

ئەم چەن بابەتەی كە بەرباسمان دا، وەك “یاساو بنەما سەرەكییەكانی پەرەسەندن” لە ئەژمار دێن. رەنگە بكرێ جگە لەمانە بابەتی دیكەش، وەك “خێزان”و “پەروەردەی خێزان ” ئاماژەیان پێ بكرێ، بەڵام بەگشتی ئەكرێ وەك یاسا و رێسای پەرەسەندن ناوبردە بكرێن ‌و واقیعە كۆمەڵایەتی ‌و سیاسی‌و ئابووری‌ و كولتوورییەكانی كۆمەڵگای كوردی پێ بخویندرێنەوە.

4) دەوڵەت, تاك‌جەمسەری كولتووری كۆمەڵایەتی

رەهەندێكی تر كە نیشانی بدات لە كۆمەڵگایەكدا “ئازادی” لە ئارادایە تاكوو ئەم ئازادییە پێكهێنەری كەشێكی رووەو پەرەسەندن بێت، ئەمەیە كە: دەوڵەت نابێ تاكە سەرچاوە و تاكە جەمسەری دروسبوونی كولتووری كۆمەڵایەتی بێت. لە وڵاتانی دیموكراتدا جیاوازی بیر و بۆچوون، شتێكی پەسەندكراوە و ئەم جیاوازییەش لە خزمەت گەشە و نەشەی كۆمەڵایەتیدایە. ئەگەر جیاوازی لە ئارادا نەبێت ئینسانەكان تووشی پەتای”وێكچوویی”دەبنەوە. وێكچوویی، نە بە رواڵەت بەڵكوو لە باری فیكری ‌و ناوەرۆكدا. ئەگینا هەموان بە یەك شێوە بیر دەكەنەوە. بەوتەی بیرمەندێكی فەرەنسی، “كاتێك هەموان بە یەك شێوە بیر دەكەنەوە، ئەكرێ بڵێین لە راستیدا كەس بیر ناكاتەوە”. كاتێك دەگوترێ, دەوڵەت نابێ تاكە سەرچاوە و پێكهێنەری كولتووری كۆمەڵایەتی بێت، مەبەست ئەوەیە كە هەموو دەزگای راگەیاندن ‌و تریبوون‌ و مینبەرەكان نابێ لە ژێر كۆنتڕۆڵی دەوڵەتدا بێت. چونكا دەوڵەت لە باشترین‌ و خاوێن ترین حاڵەتیشدا هەر بەرەو چەوتی‌ و گەندەڵی مەیلی هەیە. ئەگەر سەرچاوە كولتوورسازەكان بە كۆمەڵگای مەدەنیدا بڵاو ببنەوە، وەك لغاوێك ئەبێت كە لە دەمی ئەسپێكی گەرمەعەنان‌ وسەركەشدایە. لە كەشێكی ئاوهادایە كە خەڵكانی كۆمەڵگا دەكەونە بەرامبەر جیاوازی بیر و فرەدەنگی و بیرۆكە و وزە و دەرفەتی هەڵبژاردنی ئازادیان ئەبێت.

خەڵكی كوردستان، لە یەك ساتە وەختدا لە گەڵ چەن مەسەلە رووبەڕوون. لە لایەكەوە لەگەڵ حوكمەتێكدا هەڵسوكەوت ئەكەن كە بڕوای بە “پەرەسەندن”و”بنەماسەرەكییەكانی پەرەسەندن” نییە یا لانیكەم كارئاسانی بۆ ناكات‌ و لەم ئاستەدا لە زومرەی وڵاتانی‌ دواكەوتوو لە ئەژمار دێت. لە لایەكی تریشەوە تا ئەتەوێ لە سەر دۆخی سیاسی ‌و نادیموكراتییانەی ئەم وڵاتە بدوێیت‌ و ئاوات بخوازی بۆ دیموكراسی، خێرا وەك كەسێك كە هەڕەشەیە بۆ یەكپارچەیی خاك, تۆمەتبار و تاوانبار دەكرێیت.

ئەگەر بێت ‌و دەوڵەت هەموو سەرچاوەیەكی كولتووری مۆنۆپۆل بكات ئینجا بە كەیفی خۆی بەرهەمەكانی ئەم سەرچاوانە دابەش ئەكا و ئەمەش رێگەیەكە بۆ بەرەو دەستەمۆكردن‌ و داتاشینی ئینسانەكان لە یەك قەبارەدا. كۆمەڵگایەك مادام بیهەوێت بەرەو پەرەسەندن بڕوات، لە كەشێكی رەنگاوڕەنگی كولتووری ‌و فرەیی فەرهەنگیدا ئەتوانێ بەرەو پێش هەنگاو بنێت. ئازادی لە هەوایەكی پڕ لە جیاوازی فیكریدا میوە و سەمەرەی هەوڵ‌ و تێكۆشانی ئینسانییە كە بە درێژایی مێژوو دێتە بەرهەم. ئێمە بۆ ئەوەی بتوانین بەو میوە شیرینە بگەین پێویستمان بە خەبات‌ و رەنجكێشانە لە بەرامبەر ناتەباییەكانی كۆمەڵگادا.

5) ئیدارەی كۆمەڵگا لە لایەن نوخبە سیاسیەكانەوە بە پێی روانگەیەكی كۆمەڵناسانە

رەهەندێكی تر بۆ ئەوەی بزانین كۆمەڵگایەك چەندە لە”ئازادی” بەهرەوەرە، ئەوەیە كە رێبەرایەتی‌ و بەرَێوەبردن و چاودێریی كۆمەڵگا لە لایەن جۆرە نوخبەیەكی سیاسییەوە بكرێت كە خاوەنی روانگەیەكی كۆمەڵناسانە بێت. ئەم روانگەیە بە واتای ئەوەیە كە نوخبەكان لە ئاستی رەوتەكانی كۆمەڵگادا هەستیار بن. بە واتایەكی تر بە خویندنەوە و توێژینەوە لە بارەی كۆمەڵگا و گرفتەكانی هەستیار بێت ‌و داهاتووی بەلاوە گرینگ بێت. كاتێك ئیدارەی كۆمەڵگا لەبری ئەم نوخبە سیاسییە كە خاوەنی روانگەیەكی كۆمەڵناسانەیە، بە دەس كەسانێكەوەبێت كە فڕیان بەم روانگەوە نییە و تەنیا بەپێی پێوەندی عەشیرەگەری‌ و خزم‌خزمینەوە مەقام ‌و كورسییەكان بەدەس ئەهێنن‌، ئیتر”داهاتوو” ئەو چەمكە بێتاوانەیە كە لە لایەن ئەم تاقمەوە زەنای پێدەكرێت!

روانگەی كۆمەڵناسانە بە نیسبەت كۆمەڵگا و كێشەكانی، لە هەموو ئاستێكی كۆمەڵگادا رەنگ ئەداتەوە. پێوەندی نێوان كرێكار و خاوەنكار، خوێندكار و مامۆستا و بە گشتی پێوەندی نێوان خەڵك‌ و نوخبە پاوەجێ دەبێ ‌و هەركامیان لە مەڕ ئەویدی‌دا هەست بە هێمنایەتی‌ و ئاسایش دەكەن. ئەمانە نیشانە ساكارەكانی هەبوونی ئازادییە. لە سایەی بوونی ئەم هەستەیە كە هەنگاونان بەرەو پەرەسەندن زیاد ئەبێ‌ و راپەڕینێكی كۆمەڵایەتی بەرەو پێشكەوتن خوازی سەرهەڵئەدات.

وەك لە رەهەندی سێهەمدا ئاماژەی پێكرا، ئەگەر نوخبە بە دوو جۆری نوخبەی ئامێری(جێبەجێ كار)و نوخبەی فیكری دابەش بكرێت، ئەوا لە كوردستان نوخبە فیكرییەكانیش بەرەو نوخبەی ئامێری دادەبەزنەوە. نوخبەی ئامێری بە زۆری نەیتوانیوە ئاستێكی ئاكادیمی ‌و خوێنەوارانە بپێكێ‌ و بازنەی نوخبەی فیكریش بازنەیەكی بەرتەسكە و تا ئێستا بە زۆری لە بەستێنی شێعر و ئەدەبدا خۆی گێنگڵ داوە. نوخبەی ئامێری هەوڵی داوە رەفتار و ئاكارەكانی لە لایەن ناوەندەوە لە دۆخ بدرێ‌ و بەم جۆرە بتوانێ متمانەیەكی شەخسی بۆ دەوڵەت دەستەبەر بكات تاكوو لە جێگەیەكی ئیداری لە ئاستی بەڕێوەبەرایەتی مام‌ناوەندی یا خوارەوە، پێگەیەكی ئیداری بەدەست بێنێت. نوخبەی فیكریش تاكوو زەمینە بۆ “بەرێكخراوەیی كردن” یا بە هاوڕایەتی گەیشتن لە گەڵ چەن نوخبەی تردا پێك هاتبێت، تووشی لێكترازان ‌و هەڵوەشانەوە دەبێ‌ و ئەم یەكیەتییە فیكرییە لە قەدەر راهیكردنی زانستیانەی كێشەكانی كۆمەڵگا، بە ئەنجام ناگات. ئینجا لە دۆخێكی ئاوادا ئەوەیكە تەنیا دەمێنێتەوە، جەماوەر(رَەشەگەل)ە. پەرەسەندن پێویستی بە ئیرادەیەكی بە هێزی گشتییە كە بتوانێ بە یارمەتی ئەو جۆرە نوخبە كە خاوەنی روانگەیەكی كۆمەڵناسانە بێت، بن‌بونیاد و بنەماكانی بۆ داڕێژێ ‌و خەون‌ و ئایدیاكانی نەتەوەیەك ببینێتەوە.

6)بەرپرسارییەتی

دوایین رەهەندێك كە لە مەڕ هەبوونی ئازادی لە كۆمەڵگایەكی رووەو پەرەسەندن دێتە بەرباس بنەمای “بەرپرسارییەتی”یە. مەبەست لە بەرپرسارییەتی، هەمان هەستی وڵامدانەوەیە. ئەوەیكە هەركەس لە كۆمەڵگادا چ لە بازنەی دەسەڵاتدا بێت‌ و چ لە پێگەیەكی نزمی كۆمەڵایەتیدا جێگربووبێت، دەبێ لە بەرامبەر ڕای گشتیدا بۆ كردەوەكانی خۆی وەڵامی شیاوی هەبێت.

لە وڵاتانی دیكتاتۆریدا، ئەم ئاكارە مەدەنییە (وەڵامدانەوە)دەورێكی نییە و دیكتاتۆرو دەست ‌وپێوەنەكەی، لە بەرامبەر پرسیار و رەخنەی شارۆمەندی وشیار و رەخنەگردا خۆ بە بەرپرس نازانن. لە وڵاتێكی وەك كووبادا، فیدل كاسترۆ، پاش زیاتر لە پەنجا ساڵ دەسەڵاتداریەتی, هێشتاش گوێی لە حەننای سروەی ئازادی ‌و دیموكراسیدا كەڕ و نەبیسە. لەم وڵاتەدا كەس بۆی نییە جیاواز لە بیرۆكەی دەوڵەتی، بیر بكاتەوە و خاوەنی تێروانینی خۆی بێت. لە وڵاتانی جیهانی سێهەم بە تایبەت رۆژهەڵاتی ناویندا، ئەم پەتایە زیانێكی باشی گەیاندۆتە خەڵكەكان‌ و پڕۆسەی دیموكراتیزەكردنی ئەم كۆمەڵگایانەی بە ناحەق دواخستووە. ئەگەر لەو وڵاتانەی كە گەلی كوردیان لە خۆ گرتووە بكۆڵینەوە، دەكرێ ئاماژە بدەین بە دۆخی كورد لە عێراق‌ و توركیا و ئێران ‌و سوریا. لە عێراق لە سەردەمی بەعس دا، كوردەكان بە چەن جۆری پاكتاوكردنی رەگەزی وەك، تەعریب‌ و تەرحیل‌ و ئەنفال‌ و كیمیاباران لە ناو چوون. لەو وڵاتەدا ئەگەرچی بەناوی ئۆتۆنۆمییەوە، هەندێك مافی كولتووری كورد ئەپارێزرا بەڵام بەو سیاسەتانە، رژیمی سەدام لە شوێن شاردنەوەی جێنۆسایدی ئینسانی گەلی كوردبوو.لە توركیا، تورك هەم بە كوشتنی جەستەیی ‌و هەم بە كوشتنی سیاسی‌ و فەرهەنگی بە شوێن سڕینەوەی گەلی كورد بووە. لە سوریاش بە كوردەكان پێناسە نادرێت‌ و بەمجۆرە رژیمی بەعسی سوریا دەیهەوێ ناوی كورد و كوردستانی لە بەڵگەنامە ئیدارییەكانی نەنووسێ.

لە ئێران ئەگەرچی بە رواڵەت هەندێ مافی كولتووری ئەپارێزرێ بەڵام لە باری سیاسیەوە هێشتا نەیتوانیوە وەك كەمایەتیەك مافەكانی ڕەچاو بكات. بۆ وێنە حیزبایەتی كردن لە چوارچێوەی دەستووری بنچینەیی ئەم وڵاتەشدا لە لایەن دەزگا بەرپرسەكان، پەسند ناكرێ ‌و نەبوونی متمانە و ئەرخەیانی سیاسی دەوڵەت بە خەڵكی كوردستان،لێرەداخۆی نیشان ئەدا.

ڕەنگە باسكردن لەبارەی پەرەسەندن لە شوێنێكی وەك كوردستان بە پێی ئەم رەهەندانەی سەرەوە، بەهۆی دوور ــ مەودایی ‌و بگۆڕە مێژوویی‌ و سیاسی‌ و كەلتووری‌ وئابوورییەكان، پتر لە فانتازییایەك دەچێت كە تەعبیرەكەی بزربوونی ماكی “ئازادی”یە.

*ئەم وتارە لە ژێر كاریگەریی تیۆری (عقلانیت و ێ‌ینده توسعه یافتگی ایران، نوسینی دکتر محمود سریع القلم) تهران: 1381 صص187- 197) نووسراوە و لە ژمارەی 3ی حەوتەنامەی رۆژهەڵات (13/12/1382) لە سنە چاپ بووە كە لێرەدا پیاچوونەوەیەكی كورتم كردووە.

ئەحمەدی شەبانی

رەهەندەکانی ئازادی و فانتازیای پەرەسەندن لە کوردستان PDF

(کرتە بکە و دایگرە)